Olga Manojlović Pintar – Hramovi i svetilišta patriotizma

Olga Manojlovic Pintar„Mi smo se odvojili od ovakve braće kao što su ovi gore na Sjeveru i okrenuli smo se narodima na Zapadu, gdje isto tako žive i napredni ljudi, okrenuli smo se tamo i kazali smo: Mi smo sami, nama je teško, mi želimo pomoć, - ako ima ljudi dobre volje koji će nam tako dati pomoć da možemo sačuvati svoju nezavisnost."¹

Ovako je, na skupu u Titovom Užicu 25. septembra 1948. godine, Josip Broz Tito građanima Jugoslavije objašnjavao oštar politički zaokret do koga je došlo nekoliko meseci ranije posle raskida sa IB-om. U danima velike neizvesnosti, nemaštine i izolacije, sintagme „očuvanje nezavisnosti" i „odbrana države" su predstavljale osnove ne kojima je vršena homogenizacija društva izloženog pretnji od spoljne opasnosti i snažena predstava jedinstva državnog rukovodstva i građana.

Javnosti, koja je tri godine bila ispunjena slikama veličanja prijateljstva i bliskosti sa SSSR-om, trebalo je pružiti jasna i neupitna objašnjenja o nužnosti iznenadnog reza i opravdati promene koje su usledile posle raskida sa Informbiroom. Nove političke realnosti trebalo je legitimisati i kroz nova tumačenja prošlosti. U vreme u kome se mogućnost novog ratnog sukoba činila kao veoma izvesna, jasna predstava autohtone antifašističke borbe jugoslovenskih naroda i narodnosti u toku Drugog svetskog rata je diskvalifikovala ideološke protivnike sa Istoka i snažila društvenu koheziju. U najdelikatnijim posleratnim trenucima, koji su usledili posle V kongresa KPJ, pojmovi antifašistička borba, socijalizam i jugoslovenstvo su predstavljali određujući okvir istorijskih narativa, kao i tokom prethodnih godina, ali su forme njihovog izražavanja u javnom diskursu postajale drugačije. U spomeničkoj arhitekturi to je značilo postepeni raskid sa simbolikom socijalističkog realizma i afirmaciju apstraktnog izraza, kao i istovremeno pomeranje fokusa sa vojničkih na civilne žrtve rata. Simbol vojnika, koji je uprostoravao ideju unitarne i centralizovane države, postepeno su smenjivale predstave ratnih tragedija civila, na kojima je snažena ideja višenacionalne socijalističke zajednice i konstituisan specifičan oblik društvenog uređenja suprotstavljen državnim principima na kojima su bile utemeljene zemlje tzv. real-socijalizma.

Miroslav Krleža i J. B. TitoOsnove novog društvenog zajedništva, definisane kroz ideju posebnosti, izgrađivane su u opozitu kako Istoku tako i Zapadu. Posle meseci konsolidacije, decembar 1949. su obeležila dva važna događaja koja su jasno proklamovala specifičnost jugoslovenskog socijalizma i ideju slobode umetničkog i naučnog stvaralaštva. Govor Edvarda Kardelja pred Slovenačkom akademijom nauka i umetnosti i govori Petra Šegedina i Miroslava Krleže na Drugom kongresu jugoslovenskih pisaca u Zagrebu su predstavljali direktne kritike sovjetskog kulturnog modela, proklamujući nužnost autonomije nauke i umetnosti kao preduslov razvoja socijalističkog društva.² Miroslav Krleža je izrazio specifičnost jugoslovenskog razvoja upravo kroz negaciju sovjetske memorijalne prakse sledećim rečima: „Osnovna formula naše civilizacije danas i ovdje bila je: da su mnogobrojne civilizacije oko nas na Mediteranu i Balkanu nestale u mraku historije, a naša da je među zapadnoevropskim i balkanskim jedina, koja nije polatinjena i graecizirana isto tako kao što je jedina, koja je danas socijalistička, na temelju svoje vlastite revolucionarne borbe". Krleža je nastavio isticanjem posebnosti balkanskog hrišćanstva i njegovog suprotstavljanja centrima crkvene moći u srednjem veku: „Čitavi tehnički fakulteti smrti bili su stavljeni u pogon za našu jeretičku bosansku kugu, pestilenza bossignana, koja je propovijedala, da su papa i patrijarh carigradski inkarnacija samog nečastivog!" i nastavio izlaganje analizom savremenog trenutka i napadima, kako ga je nazvao, „Pontifex Maximusa kao SSSER Servus Servorum Sanctissimae Ecclesiae Romanae" na jugoslovensko komunističko rukovodstvo: „ta hrpa pamfleta iz rimskog kurijalnog pera to je sve što je ostalo od ruševina jedne civilizacije, koja je ostavila iza sebe danas registriranih 36.000 mramornih monolita, koji variraju u dimenzijama od 2 do 32 tone".

Glavni deo Krležinog izlaganja je predstavljao omaž balkanskom barbarogeniju i podršku državnom i partijskom rukovodstvu u sukobu sa SSSR-om i Istočnim blokom: „Dokazivati, da su od naših ljudi učili i Michelangelo i Bramante i El Greco, da bez naših arhitekata ne bi bilo ni Avignona ni urbinske palate ni napolitanskog Castel Nuova, da bez naših pjesnika ne bi bilo humanizma na Dunavu ni renesanse u Budimu, da su naši ljudi napisali prvu historiju Crkve rimske, da smo napisali prvu talijansku gramatiku, razvili protestanizam od Metoda do Flacija, da smo 150 godina prije Newtona otkrili spektar, dali prve temelje slavenskim ideolozima, slavistici, vizantologiji, atomistici, da smo imali na hiljade artista, graditelja, arhitekata, kipara, slikara, ideologa, manihejsku univerzu, da smo bili reugium hereticorum totius mundi, da smo prije Cimabue i Buoninsegna imali plastično slikarsto, da imamo narodnu književnost već pet stotina godina, da smo za latinsku i grčku crkvu dali martira više nego je Italija imala stanovnika zajedno sa Carigradom, da smo se borili u neprekinutom kontinuitetu od 14. do 20. stoljeća, da smo bili neposrednim razlogom raskola Rima i Vizanta, da smo i u ovom ratu podigli socijalizam na milijun i sedamstotina tisuća mrtvih glava itd. - govoriti dakle 'plaidoyer pro domo' znači biti nacionalistom i imperijalističkim špijunom."³

Miroslav KrležaKrleža je izrazio principe na kojima je jugoslovensko komunističko rukovodstvo snažilo otpor prema Sovjetskom Savezu, istovremeno zadržavajući distancu prema zapadnom bloku. Stalno isticanje jugoslovenskih posebnosti u kulturnom polju kroz istorijsku perspektivu, presudno je uticalo na generacije koje su sa neskrivenim ponosom verovale u ideje bratstva i jedinstva. Izdvojenost Jugoslavije, u blokovski podeljenoj Evropi, potvrdu je nalazila u prezentaciji primera autohotnog istorijskog razvoja, a pre svega u isticanju autentičnosti revolucionarnog puta i Drugog svetskog rata kao perioda njegove kulminacije. Izjava jednog od najproduktivnijih umetnika socijalističke Jugoslavije - vajara Vanje Radauša data gotovo tri decenije kasnije, svedočila je o snazi jugoslovenskog identiteta nastalog u opozitu Istoku i Zapadu: „Ja poštujem zapadnu kulturu, ali sam zaljubljen u svoju zemlju i alergičan sam na to što se zove zapad. Roden me oduševi uvek i svaki detalj katedrale u Šartru ili Remsu, ali ja nemam kompleks pred tim: na mene su ipak više uticali ovo tlo na kome živim, taj rat koji smo vodili. Tifusari koji su tu, u meni i danas."⁴

Afirmacija simbola jugoslovenskog socijalizma kroz vizuelizaciju Drugog svetskog rata davala je novi identitet zajednici. Organizovanjem brojnih ceremonija i komemorativnih svečanosti, kao i konstruisanjem podobne prošlosti kroz muzejske postavke izgrađivan je jugoslovenski Panteon i uspostavljan nov odnos snaga u društvu. Institucija muzeja kao mesta direktnog kontakta sadašnjosti i prošlosti predstavljala je jedan od temelja sekularne religije socijalističkog patriotizma.⁵

Muzejske institucije su dobile izuzetno važnu ulogu u državama 20.veka, kao mesta na kojima je pojedincu pružana iluzija „direktne" komunikacije sa prošlošću.⁶ Tako je i u Jugoslaviji nakon Drugog svetskog rata jedna od važnih delatnosti novih vlasti bila usmerena na organizaciju muzeja (a posebno novih muzeja revolucije i njihovih zasebnih odeljenja pri zavičajnim muzejima).

Tri godine po završetku rata u zemlji je popisano oko sto muzeja.⁷ Država je pokušala da organizuje njihov rad, aktuelizujući pitanje funkcionisanja takozvanih provincijskih muzeja (pokrajinskih, gradskih, lokalnih), za koje se tvrdilo „da je postalo izuzetno važno u celom svetu". U tim godinama muzeji su uglavnom označeni kao „sveskupni", „sintetički", nespecijalizovani...⁸ Njihova jednostavna organizacija i često neadekvatne izložbe su izazivali stalne primedbe i sugestije da je „zadatak jednog doma umetnosti koji pripada narodu, (ne) samo da bude povezan sa narodom (...) već i da budi interes masa, da se one u njemu ne osećaju samo kao posetioci, već i kao prijatelji i saradnici".⁹ Ideja interaktivnog odnosa pojedinca sa prošlošću, ostvarivana kroz uspostavljanje specifične komunikacije između publike i artefakata, svakako je bila prisutna u pomenutom stavu, ali u praksi često nije imala adekvatnu realizaciju.

Na Prvoj konferenciji muzejskih radnika sa teritorije Narodne Republike Srbije, 24. juna 1948. godine, Mihajlo Panić - Surep je istakao da su od „bivše države" u Beogradu nasleđena svega četiri značajnija muzeja: Narodni, Etnografski, Prirodnjački i Vojni muzej. Po njegovim rečima, Prirodnjački muzej je više ličio na studentsku vežbaonicu nego na stvarnu muzejsku instituciju. Mihailo Panić - Surep je predložio otvaranje novih muzeja: umetničkog, muzeja stare srpske umetnosti, etnografskog, arheološkog, numizmatičkog, istorijskog, muzeja Narodnooslobodilačke borbe, dva pokrajinska muzeja u Vojvodini, jednog na Kosmetu i još tri-četiri u Srbiji.¹⁰ Termini rat i revolucija u njima su postajali gotovo sinonimi, a tumačenje Drugog svetskog rata bilo je jasno uobličeno. Muzeji su definisali uloge učesnika rata i uprostoravali ideje na kojima je država gradila društvenu empatiju. „Bratstvo i jedinstvo naroda i narodnosti", kao i ustanovljena „diktatura radničke klase" snaženi su isticanjem ratnih i revolucionarnih zasluga.

Sinagoga 'Bet Izrael', srušena 1946.godineOficijelni istorijski narativ bio je čitljiv i u organizaciji muzejskih ustanova koje nisu u centru svoje prezentacije imale rat i revoluciju. Na primeru Galerije fresaka, podignute na mestu na kome je pre nje postojala jevrejska sinagoga, moguće je pratiti na koji način su nove sekularne vlasti raskidale sa nasleđem prošlosti i koliko je posleratno društvo, jačajući ideološku homogenizaciju, brisalo svaki pomen na one koji su se voljno ili nasilno našli na margini društvenih sistema vrednosti u nastajanju. Galerija fresaka podignuta je na mestu na kome je 1946. srušena sinagoga Bet Izrael, svečano osvećena 17. septembra 1908. godine. Na njenoj fasadi istaknuta je spomen ploča koja je podsećala na rad omladinskih radnih brigada koje su uklonile bombardovanjem oštećenu sinagogu i podigle novu zgradu Muzeja fresaka. Nijednom rečju, međutim, na spomen-ploči nije navedeno na temeljima koje institucije je novo zdanje podignuto.¹¹ U godinama organizovanog iseljavanja jevrejskog stanovništva u Izrael, nestajali su i fizički dokazi njegovog postojanja.¹² Materijalna svedočanstva jevrejske prisutnosti u Beogradu i Srbiji ostala su skrivena iza visokih zidina jevrejskih grobalja ili u potpunosti uronjena u novu simboliku socijalističkog društva.

Gotovo svi istorijski muzeji su bili uređeni po hronološkom principu, pri čemu je u većini slučajeva poslednji deo svake izložbene postavke prikazivao razvoj revolucionarnog pokreta u vreme Kraljevine Jugoslavije i isticao ulogu Komunističke partije Jugoslavije u oslobođenju zemlje. Poseban akcenat uvek je stavljan na narodne heroje rođene, aktivne ili poginule u mestu postojanja muzeja. Kraj svake postavke bio je po pravilu rezervisan za prezentacije svedočanstava o obnovi i izgradnji zemlje i uključivanju lokalne zajednice u socijalističko društvo.

Programska koncepcija muzeja utvrđena je 1949.godine, kada je Odeljenje za kulturu i umetnost Ministarstva za nauku i kulturu Vlade FNRJ utvrdilo da zavičajni muzeji treba da imaju tematske strukture: priroda kraja, istorija kraja, NOB kraja, socijalistička izgradnja kraja.¹³ Godinu dana posle raskida sa Sovjetskim Savezom, država je promovisala predstavu samostalne borbe za obaranje monarhije i pobedu nad fašizmom. Tako je Jugoslovenska narodna armija jasno dobila primat u odnosu na Crvenu armiju, a borba jugoslovenskih komunista prezentovana kao potpuno nezavisna od sovjetskih instrukcija, u skaldu sa priznavanjem legitimnosti različitih puteva u socijalizam i prava svake partije da svoje zadatke određuje prema sopstvenim uslovima.

Deceniju kasnije, u Beogradu je 1959. održana sednica Izvršnog odbora Centralnog odbora Saveza boraca Jugoslavije i Odbora za obeležavanje i uređivanje mesta iz Narodnooslobodilačkog rata, pod predsedništvom Aleksandra Rankovića. Na sednici je razmatrano koliko je urađeno u prethodnom periodu i konstatovano da su uređeni muzeji Prvog i Drugog zasedanja AVNOJ-a, Muzej 25.maj u Drvaru i Spomen-bolnica proleterskih brigada u Foči. Spomen-muzej savetovanja u Stolicama i istorijski objekti u Bosanskom Petrovcu, Oštrelju, Drinićima, Krupnju i Radonji su predati narodnim odborima na upravljanje. Konstatovano je da je naročito tokom 1948. godine najveća pažnja posvećena izgradnji spomen-kompleksa na Sutjesci i insistirano na nastavku izgradnje novog muzeja u Užicu. Tom prilikom diskutovano je i o problemu obeležavanja groblja u Jasenovcu i sećanja na pale na Sremskom frontu.¹⁴

Koncipirani u skladu sa zvaničnim državnim preporukama, muzeji su vremenom počeli da afirmišu ideju socijalističkog patriotizma. Za njeno jasno formulisanje izuzetno su bile važne partijske smernice koje su kao pogrešno vrednovale mišljenje da su nacije u socijalističkom društvenom razvoju prevaziđene i da treba stvarati jedinstvenu jugoslovensku naciju. Takva tumačenja su ocenjena kao unitarizam i centralizam, ali su istovremeno osuđivani i pokušaji zatvaranja u republičke granice.¹⁵ Insistirano je na socijalističkoj integraciji u proizvodnji i društvenim odnosima, a specifični oblici nacionalističkih pojava verovalo se da su nastali „pod pritiskom negativnih nasleđa prošlosti". Na Osmom kongresu SKJ je otvoreno nacionalno pitanje i formulisan „socijalistički karakter međunacionalnih odnosa".¹⁶ Suštinu nove ideje zajedništva kroz socijalistički patriotizam najjasnije je u intervjuu NIN-u, dala Vida Tomšič, predsednica Glavnog odbora Socijalističkog saveza radnog naroda Slovenije 1966. godine. Na pitanje šta podrazumevate pod jugoslovenskim socijalističkim patriotizmom, lakonski je odgovorila: „Jednakopravno udruživanje raznih naroda. Imamo šet republika, pet naroda, četiri jezika, tri religije, dva pisma i jednu federativnu zajednicu."¹⁷

 Simbolika civilne žrtve

Đorđe Jovanović (1861–1953)U gotovo svim državama koje su izašle iz Prvog svetskog rata, simbol žrtve predstavljala je figura vojnika. Uzdignuta na najviši nivo društvene adoracije, ona je činila snažan element kohezije nacionalne zajednice kao sublimacija sećanja na rat, ali i kao jasna potreba vremena u kome je memorijalizovana. U tom smislu, predstava vojnika je neretko dobijala univerazlno značenje simbolizujući čak i smrt civila u ratu.

U Srbiji je ovaj fenomen najjasnije izražen na primeru spomenika šabačkim taocima ubijenim 1914, koji je uradio Fran Mengelo Dinčić. Spomenik, koji je predstavljao vojnika sa puškom i zastavom u ruci, osvešten je u porti šabačke crkve avgusta 1934. godine u prisustvu kralja Aleksandra i patrijarha Varnave. lako je trebalo da izrazi pijetet prema ubijenim civilima i stradanju grada, koji je u javnom polju označen kao srpski Verden, kao i većina figuralnih spomenika toga perioda i šabački spomenik je bio uobičajena predstava srpskog vojnika. Podsećanje na besmisao rata svedočilo je o potrebi lokalne zajednice da oda počast svojim palim građanima, ali i o njihovoj ideološkoj funkcionalizaciji. Šabački spomenik je na najslikovitiji način snažio model po kome je vršena memorijalizacija rata. Nevinost civila koji su izgubili živote u toku rata je potisnuta pred potrebom obeležavanja vojničke pobede i isticanja institucije vojske kao jednog od oslonaca državne moći. Istovremeno je i pozicioniranje spomenika u porti šabačke crkve svedočilo o tesnoj povezanosti te dve državne institucije. Lišena trijumfalističkih emocija civilna žrtva se nužno našla na margini oficijelne državne slike tek završenog rata u godinama kada su političke tenzije u Evropi postajale sve izraženije.

Vajar Đorđe Jovanović je uradio u istom periodu skulpture Žrtve bombardovanja i Žrtva rata, na kojima je civilne žrtve predstavio isključivo kroz figure žena i devojčica. Predstava poginulih građana tako je dobila žensku formu u direkntom kontrapunktu muškoj figuri vojnika nacionalne armije. Ovaj motiv, međutim, nikada nije realizovan u grandioznim državnim spomenicima, niti iskorišćen za šire ideološke akcije.¹⁸ Stradanje civila u toku rata je predstavljalo predmet stalnih podsećanja, ali je pitanje dubioznih epizoda iz vremena okupacije 1915-1918. svesno potiskivano na margine javnog polja. Najjasnije ga je definisala Isidora Sekulić tri godine po završetku rata: „Okupacija je bila ružna, crna noć kroz koju nisu proletale kresnice. A ova rečenica ne znači samilost nad stanovništvom. Ona znači žaljenje i nezadovoljstvo nad onim delom naše narodne epopeje, kojim se ne možemo dičiti. U okupaciji je bilo dosta i teških žrtava. Ali to su bile žrtve od bezdušne i glupe sile i žrtve zbog golorukosti i vezanosti. Nije bilo, ili je malo bilo žrtava prave tragedije... Nismo imali, ili smo malo odista malo imali Napoleonove demi-solde, nismo imali Don Kihote, nismo imali čak ni Montobanova konja, koji ni po ceni smrti nije hteo saviti kolena pred onim Šarlmanjom, pred kojim je već klekao bio Montoban sam (...) Okupacija austrijska, to je bilo stradanje naroda koji nije bio ni vitez ni svetac (...) on je u času najveće opšte nesreće, napao sebičan nerv čisto ličnog osećanja. U okupaciju se ušlo letargično (...) iz te letargije 'Žrtva rata', rad Đorđa Jovanovićanarod je probudilo pre svega pitanje namirnica i hrane. U borbi sa mršavom hranom naši su se ljudi pokazali niži od svake sumnje (...) Generali su vukli zembilje, ugledni ljudi od pera su jeli one kobne ćevapčiće kod 'Junaka iz Like', lagalo se do srama nisko, vrata sobe broj 9 u guvernemanu otvarali su ljudi vrlo često da bi se posle, njima otvorila vrata neke austrijske kobasičarnice i oficirske menaže (...) Jedno je, međutim, jasno za prohujale tri godine robovanja: samo smo materijalno nadvladali iskušenja invazije, duhovno ne; i današnje stanje našeg opšteg života posmrče je naše neduhovnosti za vreme austrijske vlade u zemlji."¹⁹

Na takav način nije bilo poželjno govoriti u javnosti o vremenu okupacije. Herojski prikaz Topličkog ustanka i opisi stradanja srpskog stanovništva u Austro-Ugarskoj monarhiji za vreme trajanja rata predstavljali su okvir unutar koga je formirana zvanična predstava stanja u Srbiji posle vojnog sloma 1915. godine.

Dokaz za to je izuzetan ugled i popularnost knjige istoričara Vladimira Ćorovića Crna knjiga, ili Patnje Srba u Bosni i Hercegovini za vreme Svetskog rata. Srpski knjiženi glasnik je isticao da bi Ćorovićevu knjigu trebalo, makar u izvodu i pre nego svaku drugu ratnu literaturu, objaviti u Londonu i Vatikanu. Prezentujući je kao opomenu za buduće generacije, autor prikaza je zaključivao: „Crni dani za Srpstvo su prošli, ali u svetlim danima za nove dane dobro je prelistavati ovu Crnu knjigu u našoj celoj državi".²⁰ Sa druge strane, Nova Evropa je u martu 1921. godine donela prikaz istog dela u kome je potvrđivano da je položaj Srba u Bosni u vreme rata bio veoma težak, ali i postavljeno pitanje: „a gde to nije bilo patnji u ona vremena! I zar nije u isto vreme bilo Srba u Bosni i Hercegovini koji su živeli vrlo lepo i skidali svuda samo kajmak (...) Ne pomaže da naslutimo gde dokument prestaje, a legenda počinje (...) šta vrede dobre namere od kojih leđa pucaju!"²¹

Mitska predstava rata nastajala je simultano sa brisanjem sećanja na nepoželjne epizode. Vojnik u srpskoj uniformi je bio simbol koji je najdirektnije prenosio željeni entuzijazam i uniformisao celokupno društvo. lako je u javnosti sterotip junačke armije i njenog ratnog pohoda povremeno dovođen pod znak pitanja, on je ostao jedan od dominantnih simbola državnog jedinstva sve vreme postojanja Kraljevine Jugoslavije. U prvom delu objavljenom posle završetka rata (1919) pod nazivom Karakter i mentalitet jednog pokolenja, i još jasnije u svom romanu Crvene magle Dragiša Vasić je izražavao snažnu odvratnost prema pozadini, videći je kao moralnu kaljugu.²²

Lojze Dolinar (1893-1970)Prvih godina po okončanju Drugog svetskog rata načini obeležavanja ratnih žrtava su sledili forme uspostavljene tokom dvadesetih i tridesetih godina. Iskustvo koncentracionih logora, Holokausta i genocida, iako potiskivano više od jedne decenije, našlo se u centru kolektivnog pamćenja evropskih društava. U vreme hladnog rata, sećanje na milionske žrtve nedužnih civila najjasnije je potvrđivalo tezu o varvarizaciji ratovanja. U formalnom smislu, ono je izmenilo preovlađujući hrišćanski simbolizam koji je krakterisao prve decenije 20.veka. Započelo je traganje za novim formama, koje su nužno potvrđivale izmenu sadržaja poruka koje su isticane u javnom prostoru.

U Jugoslaviji je posle 1945.godine ratno iskustvo sjedinjeno sa revolucionarnim narativom. Civilne žrtve su postale osnov jugoslovenske socijalističke ideologije bratstva i jedinstva. Spomenici i spomen-parkovi koji su predstavljali omaž civilnim žrtvama Drugog svetskog rata postali su karakteristika socijalističke Jugoslavije, njena vizuelna distinkcija i simbolički prikaz jugoslovenskog trećeg puta. Njihov broj je trebalo da svedoči o opštenarodnom karakteru komunističkog pokreta u godinama rata i revolucije i autohtonoj borbi jugoslovenskih komunista.

U prvim posleratnim godinama, spomenici podizani u slavu palih civila su zadržali predratne vidove veličanja žrtve. Na ovu pojavu svakako je uticala činjenica da su već predratna ostvarenja nekih jugoslovenskih vajara nosila u sebi snažne elemente socijalne umetnosti. Upravo na tim osnovama, idejni postulati socrealizma su reinterpretirani u posleratnoj jugoslovenskoj sredini. Jedan od prvih značajnijih spomenika u slavu poginulih civila u Drugom svetskom ratu uradio je Lojze Dolinar, kao Spomenik otpora i stradanja, sa ciljem da bude postavljen ispred više partijske škole na prostoru Zvezda na Dedinju. On je predstavljao 15 figura visine tri metra, koji je otkupilo Ministarstvo prosvete. Po pisanju štampe, delo je predstavljalo optužbu svake agresije. U vreme osmišljavanja spomen-parka Jajinci, predviđeno je da se upravo Dolinarova kompozicija nađe namestu najvećeg beogradskog stratišta Drugog svetskog rata.²³ Nekoliko godina po prihvatanju novog idejnog projekta za uređenje Jajinaca - arhitekata Stanka Mandića i Branka Bona, Dolinarov spomenik je premešten u Kraljevo.²⁴

Dominantna percepcija socrealističke forme nije, međutim, mogla da da autentičan izraz novoj državnoj ideologiji samoupravnog socijalizma, koja je artikulisana posle razlaza sa Staljinom. Odatle i počeci traganja za specifičnim izrazom koji bi i kroz memorijalnu arhitekturu prikazao suštinu jugoslovenskog trećeg puta. Pravac kojim se memorijalna arihtektura razvijala snažno je usmeravao društvene procese od početka šezdesetih godina 20. veka. U tom smislu, jedan od izuzetno važnih, moguće je tvrditi čak i određujućih toposa, predstavljao je Spomenik ubijenim Jevrejima koji je podignut u Beogradu na sefardskom jevrejskom groblju po projektu arhitekte Bogdana Bogdanovića 1952. godine. Detalji srušenih jevrejskih zgrada sa Dorćola, koje su nestajale u godinama izgradnje grada, sačuvani su na spomeniku koji je predstavljao unikatan primer za čitavu Evropu toga perioda.²⁵ Brisanje materijalnih ostataka života jevrejske zajednice, u vreme kada su velike grupe preživelih emigrirale iz Jugoslavije u Izrael, svedočilo je o konceptu zajednice koja je prepoznavala i imenovala učesnike rata kroz njihovo ideološko opredeljenje i socijalnu poziciju, a ne kroz verski i nacionalni identitet.²⁶ Pa ipak, spomenik Bogdana Bogdanovića je jasno istakao jevrejski identitet žrtve, koji je predstavljao i razlog njene tragične sudbine u toku rata. Mladi arhitekta je za svoj spomenik iste godine dobio Oktobarsku nagradu grada Beograda. Kao materijalizacija inkluzivnog projekta, u čijem stvaranju su pozvani da učestvuju preživeli rođaci i potomci žrtava Holokausta, upravo je taj spomenik predstavio potpuni iskorak iz višedecenijske spomeničke prakse. Ono što ga je još izdvajalo bila je i činjenica da je, iako smešten u javnom prostoru, ostao vidljiv samo za one koji posete sefardsko groblje.²⁷

Bogdan Bogdanović, 'Spomenik ubijenim Jevrejima', BeogradSpomenik na Jevrejskom groblju je bio samo jedan od pet spomenika koji su u periodu od 28. avgusta do 9. septembra 1952. svečano otkriveni u Beogradu, Zagrebu, Sarajevu, Novom Sadu i Đakovu. Godina u kojoj su spomenici postavljeni je bila godina poslednje velike alije - organizovanog odlaska preživelih Jevreja iz Jugoslavije u Izrael.²⁸ Stoga su i aktivnosti oko podizanja spomenika na jevrejskim grobljima bile rezultat inicijative jevrejske zajednice u Jugoslaviji, koja je „postavila sebi za zadatak još odmah posle Oslobođenja da postavi spomenike jevrejskim žrtvama fašizma u našoj zemlji smatrajući to svojom svetom dužnošću". Zajednica fiktivnog srodstva, čije su veze jačane kroz sećanje na njene ubijene i članove umrle u Holokaustu, tako je opcrtavala svoje granice i distinktivnost u odnosu na većinsku grupu. U isto vreme, načinom sećanja ona je stvarala dvojni identitet koji se ogledao u pripadnosti jugoslovenskoj ali i jevrejskoj zajednici. Istoričar Džej Vinter, koji je pisao o kolektivnim sećanjima vezanim za Prvi svetski rat, posebno je istakao da su sećanja istovremeno i lična i kolektivna i da mesta sećanja ne nastaju samo kao proizvod nacionalnih programa i velikih državnih projekata. Kreiraju ih male grupe muškaraca i žena koji stvaraju pamćenje (do the work of remembrance). Vinter ih je nazvao društvenim izvršiocima, zastupnicima, posrednicima, činiocima, čuvarima, odnosno kreatorima sećanja (social agents). U interakciji sa zvaničnom politikom sećanja države ili nacije, oni ključno utiču na formiranje kolektivnog pamćenja. Te grupe „fiktivnog srodstva" posećuju javne komemoracije i nastavljaju da se sećaju i kada se svečanosti završe. Na granici privatnog i javnog, između porodica, društva i države, te zajednice stvarnih i umišljenih srodnika uspevaju da transcendiraju užase istorije. Sa njihovim starenjem i novim životnim počecima, aktivnosti na čuvanju sećanja atrofiraju, ali ostaju tragovi njihovog rada, kao slojevi pamćenja i osnov svih narednih konstrukcija sećanja.

Sećanje na stradanje Jevreja Jugoslavije u Drugom svetskom ratu nikada nije izbrisano iz zvaničnih narativa, ali nikada nije isticano kao unikatno istorijsko iskustvo, u skladu sa politikom sećanja socijalističke zajednice koja je težila prevazilaženju teškog nasleđa prošlosti. U godinama koje su prethodile podizanju pet spomenika u Jugoslaviji, već je postavljeno 14 spomen-obeležja, spomenika i spomen-ploča kojima su obeležena mesta stradanja i mesta deportacija Jevreja tokom rata. Podizanje spomenika žrtvama fašističkog terora tokom avgusta i septembra meseca 1952. godine potpuno se izdvojilo iz postojeće prakse skromnih komemoracija. Obuhvatilo je čitav niz kulturno-umetničkih manifestacija i društveno-političkih aktivnosti (kako je to u ono vreme nazivano). Državu Izrael je predstavljalo njeno poslanstvo u Beogradu, a učešće jugoslovenske države, koja nije bila neposredni organizator ali je pružila podršku, bilo je precizno definisano.²⁹

Komemorativne svečanosti su započele u Zagrebu 28. i 29. avgusta, nastavljene u Đakovu 31. avgusta i Novom Sadu 1. i 2. septembra. U Beogradu je od 3. do 8. septembra organizovan čitav niz manifestacija, a u Sarajevu tokom tri dana (od 9. do 11.) septembra. Predviđena je organizacija svečanih prigodnih akademija, prijemi kod visokih predstavnika narodnih vlasti, posete jevrejskim ustanovama. U Beogradu je organizovana izložba iz istorije Jevreja u jugoslovenskim zemljama od najstarijih vremena do danas, koja je postala osnov Jevrejskog istorijskog muzeja.

„Mi smatramo da ovi spomenici nisu od značaja samo za 6500 preživelih Jevreja koliko danas živi u Jugoslaviji, nego i za sve narode Jugoslavije sa kojima u ovoj zemlji Jevreji već vekovima žive zajedno deleći sa njima i dobro i zlo - a u čije žrtve od dva miliona ljudi treba ubrojati i naše žrtve... No naše žrtve nisu stradale samo kao građani Jugoslavije, nego i kao pripadnici jevrejskog naroda koga je fašizam hteo u potpunosti istrebiti i od čijih preko šest miliona žrtava se ni naše žrtve takođe ne mogu odvojiti..."

Bogdan BogdanovićGosti iz inostranstva su položili vence na grob Neznanog junaka na Avali i na spomenik na Iriškom vencu. Najzad, 7. i 8. septembra je održana i Šesta posleratna konferencija svih jevrejskih opština FNRJ. Pored izložbe, deo komemorativnih svečanosti je predstavljalo i izdanje prve posleratne edicije Saveza, knjige dokumenata Zločini fašističkih okupatora i njihovih pomagača protiv Jevreja u Jugoslaviji.

U zvaničnom obaveštenju koje je izdala Jevrejska zajednica navedeno je da su Jevreji u Jugoslaviji „potpuno slobodni i ravnopravni, dočim u nekim drugim zemljama opet jača fašizam, a u informbiroovskim zemljama nailazimo na antisemitske mere i stvarnu diskriminaciju Jevreja".
Vlada NR Srbije je podizanje beogradskog spomenika pomogla sa 1.500.000 dinara.

U pozivu na engleskom jeziku je stajao broj od 12 spomenika podignutih posle rata na mestima stradanja i deportacija Jevreja i napomenuto da je otvaranje praćeno odgovarajućim svečanostima u kojima je učestvovala široka jugoslovenska javnost i predstavnici društvenih institucija i JNA. Takođe je navedeno da su pozvani predstavnici jugoslovenskih Jevreja koji žive van Jugoslavije (u Izraelu, SAD-u, Južnoj Americi) ali je u tom dokumentu istaknuto da su pozvani i predstavnici sve tri izvršne grane Svetskog jevrejskog kongresa (Njujork, London, Tel Aviv), Jewish Agency iz Jerusalima, Karen Kajenat Le Jisrael iz Jerusalima, American Joint Distribution Committee iz Njujorka i Pariza, udruženja jugoslovenskih imigranata u Izraelu, Sjedinjenim Američkim Državama, Južnoj Americi, evropske afilijacije Jevrejskog svetskog kongresa, Generalna federacija rada Izraela, Kanadski jevrejski kongres. Predstavnici jevrejskih organizacija iz sveta su bili primljeni u kabinetu predsednika vlade maršala Tita i kod Moše Pijade, potpredsednika Prezidijuma Narodne skupštine.

Za Bogdanovićev spomenik je rečeno da se njegov centralni deo sastoji od dva stećka, dva velika kamena krila oblikovana po „zlatnom rezu". Kako je isticano u iščekivanju svečanog otkrivanja, na stećcima je predviđeno da bude ispisana legenda i istaknuti jevrejski simboli od kovanog gvožđa. U elaboratima koji su podržavali upravo izgradnju apstraktne Bogdanovićeve forme, naglašavano je da je dobijena građevinska dozvola od nadležnih vlasti za spomenik i navođene garancije države da će spomenik ostati na svom mestu i u slučaju da groblje nestane, jer će to onda postati javni park u kojem će spomenik takvog karaktera biti na mestu. Upravo ova konstatacija prenosi neizgovorenu bojazan da svi tragovi jevrejskog života na ovim prostorima jednoga dana mogu nestati. Od tada do danas na teritoriji Srbije je podignuto gotovo 40 spomen-obeležja žrtavama Holokausta.³⁰

Jevrejske žrtve nisu, međutim, postale centralni deo novog istorijskog narativa. U traganju za specifičnim istorijskim izrazom postepeno je nastajao koncept memorijalizacije civilne žrtve. O tome rečito svedoči činjenica da je, deset godina po premeštanju Dolinarovog spomenika iz Beograda u Kraljevo, država raspisala 'Spomenik otpora i stradanja', Lojze Dolinar, Kraljevonovi konkurs za izradu spomen-parka žrtvama fašističkog terora u tom gradu. Isticanjem civilnih žrtava koje su ubijene u odmazdi Vermahta tokom jeseni 1941. snažen je specifičan odnos prema Drugom svetskom ratu u Srbiji. Prvu nagradu na konkursu je dobio projekt spomen-parka koji su uradili arhitekte Spasoje Krunić i Dragutin Kovačevič. Planom je bilo predviđeno ne samo uređenje humki na mestima masovnih grobnica u kojima su sahranjeni streljani Kraljevčani već i izgradnja amfiteatra kao mesta masovnih okupljanja. Novim projektom bilo je predviđeno postavljanje česme kao simbola života i muzeja sa eksponatima koji bi svojom materijalizacijom svedočili o obimu ratnih užasa. Spomen-park je koncipiran kao mesto sećanja koje nikada ne bi trebalo da bude završeno. Trebalo je da ostane otvoreno za stalne dorade i dopune spiskova imena žrtava, ali i jasno isticanje zločinaca. Štaviše, novi spomenički kompleks je uključio mogućnost praktikovanja tradicionalnih načina žaljenja, nezavisno od državnih i lokalnih komemoracija, koji su podrazumevali hrišćanske crkvene rituale i narodne običaje.

Cilj većine memorijala koji su podizani tokom postojanja socijalističke Jugoslavije bio je da predstave evoluciju društva i da stalnim doradama odslikavaju, ali i utiču na promene stvarnosti. Najpoznatiji spomen-park u Srbiji, koji je glorifikujući civilne žrtve stvarao vreme u kome su one obeležavane, svakako je bio Spomen park Šumarice u Kragujevcu. Neposredno po završetku rata u Kragujevcu je, na godišnjicu streljanja, 21. oktobra 1945. postavljena spomen-ploča ispred baraka iz kojih su taoci odvođeni na streljanje. Tom prilikom je održan i pomen nad grobovima vojnika koji su poginuli prilikom oslobađanja Kragujevca i u njegovoj okolini.³²

Spomen-park Šumarice se prostirao na čak 352 hektara i obuhvatao 30 humki, povezanih kružnim putem dugim 7.000 m, koji je odslikavao oficijelno prihvaćen broj o 7.000 ubijenih talaca. Njegova izgradnja je trajala nekoliko decenija i dala model po kome su podizani mnogi slični parkovi u većim gradovima Srbije. U njegovom sklopu je, kao i u okviru svih ostalih značajnijih spomen-parkova, otvoren muzej koji je dobio naziv 21.oktobar. Muzej je urađen po projektu arhitekata Ivana Antića i Ivanke Raspopović i svečano je otvoren 15. februara 1976. godine, kao inovativno arhitektonsko rešenje - izvedeno u crvenoj opeci, bez prozora i što je najindikativnije - na krstastoj osnovi.

Neposredno po završetku rata o streljanju talaca u Kragujevcu je pisano kao o jugoslovenskom Katinu, i na taj način isticana surovost okupatorskog režima u Srbiji. Brojka od preko 7.000 ubijenih u Kragujevcu je formirana da svedoči o veličini i značaju uloge Srbije u Drugom svetskom ratu, ali i u novoj jugoslovenskoj državi. Otvaranjem spomen-parka i samog muzeja legitimisan je simbol, koji je postao konstitutivni deo ratnog narativa.³⁴ Nekada prepoznatljiv simbol grada Augustinčićev Spomenik palim Šumadincima, zamenio je Spomenik streljanim đacima vajara Miodraga Živkovića postavljen u okviru spomen-parka Šumarice 1963. godine.³⁵

'21. oktobar', Šumarice, KragujevacPrvi predlozi o uređenju spomen-parka u Kragujevcu polazili su od ideje pregrupisavanja masovnih grobnica i njihovog ujedinjenja u jedinstvenu mogilu ili spomen-kosturnicu. Međutim, žiri u čijem su sastavu bili Moša Pijade, Koča Popović, Dušan Petrovič Šane, Ivo Andrić, Đorđe Andrejević Kun, Fran Kršinić, Desanka Maksimović, Živa Đorđević i Radivoje Jovanović Bradonja odlučio je da se ne vrše raskopavanja, već da se sačuvaju sve humke. Glavni odbor SUBNOR-a je izdvojio sredstva za uređenje spomen-parka uz pomoć Izvršnog veća Srbije. Predlagano je i da se grobnica palih heroja premesti iz centra grada u Šumarice, kako bi sve žrtve fašizma u njemu bile objedinjene.³⁶

Prva vajarska figura postavljena u parku oktobra 1959.³⁷ bila je delo vajara Ante Gržetića posvećeno mladoj članici KPJ Nadi Numović.³⁸ Izveden u belom mermeru, Gržetičev spomenik je moguće posmatrati u kontrapunktu sa muškim figurama boraca, koje su predstavljane u trenucima ranjavanja i umiranja.³⁹ Vremenom je uspostavljena praksa izlaganja skulptura u Šumaricama, koja ih je učinila muzejom na otvorenom i pre podizanja muzeja 21. oktobar.

Način organizacije spomen-parkova je veoma brzo napustio svedene figuralne kompozicije i zadržao se na apstraktnim monumentalnim formama. Tokom godina, brojne skulpture su postavljene u ovom parku kao rezultat međurepubličke razmene, koja je svedočila o potrebi da se jugoslovenstvo etablira kroz multidimenzionalne perspektive – istovremeno i kao oblik nacionalnog, multinacionalnog, ali i nadnacionalnog socijalističkog identiteta.⁴⁰ Na taj način su postojeće tradicije saobražavane sa socijalističkim vrednostima, postajući međusobno komplementarne, a ne isključujuće.

U Nišu je 13.oktobra 1963. godine otvoren spomen-park Bubanj, sa memorijalnom stazom dugom 470 metara, reljefom u mermeru i betonskim formama koje je uradio vajar Ivan Sabolić. Podignut na mestu stratišta i masovnih streljanja, spomen-park je materijalizovao sećanje na, kako je govoreno 10.000 zatvorenika Logora Crveni krst. U centru kompleksa postavljene su tri betonske stisnute pesnice, do kojih se stizalo dugom stepenastom stazom. Pored njih na platou pokrivenom pločama od neobrađenog kamena je urađen i dugačak reljef sa prizorima stratišta i stihovima:

Iz krvi komuniste i rodoljuba,
Nicale su pesnice
Pesnice revolucije,
Pesnice bunta i opomene,
Pesnice slobode.
Streljali su nas...
Ali nas nikada nisu ubili,
Nikada pokorili.
Mi smo zgazili mrak
I suncu oslobodili put.

'Bubanj', Ivan Sabolić, NišKroz metaforu sukoba svetlosti i tame, odnosno klasičnu temu borbe dobra i zla, upravo je interpretacija rata davala osnov etici jugoslovenstva. Pri tome su komunističke žrtve logora izdvojene kao pokretači i jedini dosledni borci protiv fašizma tokom rata. Kao ključni akteri borbenog narativa, oni su jasno izdvojeni u odnosu na ostale žrtve logora. Isticanje revolucionarnih i socijalnih atributa poginulih u logoru, koji je predstavljao jedno od najvećih stratišta Roma i Jevreja u Srbiji, pratilo je utvrđenu politiku sećanja. Sam logor Crveni krst u Nišu, iz koga su žrtve izvođene na streljanje na Bubanj, delimično je sačuvan kao autentična celina. Na taj način su upravo logor i uređeni spomen-park označili granične topose urbane memorijalizacije Niša. U jednoj od prigodnih brošura žrtve logora su opisane sledećim recima: „Među komunistima i pripadnicima NOP-a, prema kojima su Nemci bili bezobzirni i nemilosrdni, na udaru su bili saradnici i pomagači borbe partizana, Jevreji, Cigani, mnogo žena, čak i dece".⁴¹ Hijerarhizacija žrtava u navedenom tekstu je potvrđivala ključne tačke kulture sećanja socijalističke jugoslovenske zajednice.

Realizacija novih parkova kontinuirano je unosila nove sadržaje u javni prostor. Među brojnim spomen-kompleksima i spomen-parkovima u Jugoslaviji, posebno se izdvajaju memorijalne celine Bogdana Bogdanovića.⁴² Prva među njima je podignuta u Kruševcu kao spomen-park Slobodište. Kompleks su činila dva velika kratera, mogile, plamenici, staze, bedemi, spomen-šuma i predimenzionirane figure ptica. Nazvan je Slobodište na Skupštini opštine Kruševca 19. juna 1965, kada je odlučeno da se svake godine na tom prostoru održavaju svečanosti slobode. Savet Slobodišta je uređivao program koji je izvođen na svečanoj pozornici. Na početku svečanosti je čitana Povelja u ime živih Dobrice Ćosića. Paljene su baklje i tako započinjao ritualni i simbolični deo godišnje ceremonije na Beloviću – mestu formiranja Rasinskog partizanskog odreda. Prometejske partizanske vatre nošene su u procesiji Slobode. Tih dana je čitav grad sa okolinom učestvovao u svojevrsnom hodočašću. Vatra i nošenje baklji, kao neka vrsta mobilizacije univerzalne tradicije, dobijali su funkciju snaženja specifičnog ideološkog narativa. Spomen-park je predstavljao centralno mesto za polaganje vojničkih zakletvi kruševačkog garnizona, pružajući širok prostor za prisustvo hiljada građana. Sa Slobodišta su polazili i marševi Tragom rasinskih partizana u organizaciji Saveza izviđača.⁴³ Kroz brojne performativne sadržaje spomen-park je postajao mesto svakodnevice svakog građanina i sastavni deo života svih generacija. Upravo je na tom mestu društvena interaktivnost proizvodila nove sadržaje i empatiju na kojoj je bilo utemeljeno zajedništvo.

Gotovo identičnu ideju mobilizacije čitavog stanovništva lokalne zajednice Bogdan Bogdanović je realizovao i u spomen-parku koji je projektovao za Knjaževac. Po prvi put posle 1945. u tako značajnom memorijalu objedinjene su uspomene na pale u ratovima i ustanike od 1804. do 1945. godine. Park je završen 1971. kao prvi značajni spomenik koji je Knjaževac dobio posle uklanjanja spomenika palim vojnicima u srpsko-turskom ratu, koji je uništen u vreme Prvog svetskog rata. Značaj ovog projekta je odražavala zamisao autora da zapravo čitav grad pretvori u spomenik. Inkluzija lokalnog stanovništva nije sprovedena po otvaranju parka, već je, prema rečima Bogdana Bogdanovića, i sama izgradnja predstavljala „jedan lep primer ljudske solidarnosti i smisla za kolektivan napor".⁴⁴ Kroz razgovore sa autorom (po njegovom kasnijem svedočenju), građani Venecije istočne Srbije, kako je i Bogdanović nazivao Knjaževac, tražili su rešenja i davali predloge za izradu spomenika na licu mesta. Početna ideja je bila da se obnovi uništeni spomenik iz 1906. godine. Međutim, stav da su „sve ratne ljudske žrtve u ovom periodu date na bojnom polju za nacionalnu i socijalnu slobodu" odredio je novo rešenje. Zamišljen je kao „spomen-park istorije" i otkriven 27. novembra 1971.⁴⁵ Na jednom njegovom delu urezni su stihovi Ivala Lalića:

Srbija
Sunčeva kuća, iz pepela se svoga diže,
Svetlošću sama sebe zida,
Slobodom sama sebi svetli.

Natpis na ulazu u spomen-područje je glasio: Ovaj narod je kao i zemlja koja ga je rodila neuništiv besmrtan.

Spomen-park je činio atrijum preko puta koga je postavljena bronzana replika starog spomenika Jovana Pešića urađena na osnovu sačuvanih izbledelih razglednica. Bogdanovićev spomen-park je predstavljao skup kamenih blokova koji su svojom formom i svedenim izrazom zapravo citirali stare narodne spomenike, nazvane „krajputaši". Beležeći najvažnije događaje iz istorije Knjaževca, stvorena je arhiva grada u kamenu. Natpisi na kamenu su glasili: 1804 Golub, Toša, Milenko, Peša, Neša, Ivan; 1807 Karađorđe uđe u Gurgusovac; 1809, 1810, 1813 grad i sela goreše i dogoreše; 1833 Turčin belu zastavu istače; 1859 narod kulu zapali; 1876 Pukovnik Horvatović; 1876 Knjaževac opet zgarište... do žrtava balkanskih, Prvog svetskog i Drugog svetskog rata i heroja Crvene armije.

Novi koncept je objašnjen rečima da „će ovo svetilište podsećati i na ono što se u nas, ponekad, zaboravlja: da istorija ne počinje sa nama i da su čovekova stradanja jedan dug lanac, koji se samo s vremena na vreme prekida (...) Sve značajnije što se u arhivi nađe o podacima iz bivših ratova i što se odnosi na stradanja naroda istočne Srbije biće uklesano u kamen".⁴⁶ Samim tim, „spomenik, čija je osnova stećak u obliku tradicionalne kuće ovoga kraja, sa ornamentikom i folklornom fantazijom, postaje jedinstven, jer je i neka vrsta kamene arhive".⁴⁷

Ističući lokalne tradicjie kraja, Bogdanović je ovim kompleksom, kao i u spomen-parkovima u Kruševu, Mostaru i Leskovcu, kroz jezik lokalne zajednice i njenu istoriju prikazao evoluciju borbe za oslobođenje, smeštajući Narodnooslobodilački rat i revoluciju nanajistaknutije mesto u istoriji kraja. Svi spomen-parkovi koje je radio je trebalo da postanu svetilišta revolucije i socijalističke zajednice. Načinom na koji je projektovao svoja ostvarenja, Bogdan Bogdanović se svakako izdvaja kao najistaknutija figura u razvoju spomeničke arhitekture šezdesetih i sedamdesetih godina 20. veka. On je uneo izmene u samo značenje pojma spomenik, jer je težio sveobuhvatnosti – kako vremenskoj i istorijskoj tako i prostornoj i humanističkoj – čineći od spomenika centar u kome su se prelamali istorija i sadašnjost sa predstavama željene budućnosti. Prikazujući prošlost, on je gradio sadašnjost. Njegov čuveni Kameni cvet – spomenik podignut na mestu ustaškog logora Jasenovac, možda je postao predmet najvećih polemika i preispitivanja Bogdanovićeve funkcionalizacije prošlosti. Kada je 1968. na mestu logora i masovnih grobnica podignut spomen-park sa spomenikom u obliku betonskog cveta u samom centru, on je afirmisao ideju nužnosti usklađivanja međunacionalnih odnosa u Jugoslaviji i prevazilaženja teškog istorijskog nasleđa. Za jedne svevremen, za druge nedovoljno jasan, Bogdanovićev Kameni cvet je sublimirao pokušaje 'Kameni Cvet', Bogdan Bogdanović, Jasenovactranscendentiranja užasa Drugog svetskog rata. On nije zatvarao diskusije, ali je njegova vizuelizacija genocida naišla na oštre kritičare, koji su je pre videli kao estetizaciju nego kao suočavanje sa suštinom fašizma.

Bogdanovićevi radovi su predstavljali otklon od ideološkog dogmatizma. Opisivanje autohtonih tradicija prostora i ljudi koji na njemu žive bilo je u funkciji obesmišljavanja banalnog koriščenja komunističkih simbola. Istovremeno je upotreba univerzalnih simbola, pa čak i formi jasno vezanih za druge kulturne i istorijske tradicije, proširivala shvatanje socijalizma i humanizma uopšte. Upotrebom stilizovanih i svedenih umetničkih formi predhrišćanskih i vanevropskih simbola - od mikenskih, drevnih kineskih i južnoameričkih civilizacija do nadrealističkih eksperimenata, Bogdanovićevi parkovi su kreirali posebnost jugoslovenske stvarnosti. No, konzervativne jugoslovenske sredine su imale ambivalentan odnos prema ovim memorijalima. Sa jedne strane, građani su aktivno učestvovali u svečanostima koje su se održavale u okvirima spomen-parkova, ali su istovremeno zadržavali distancu prema njima, prepoznajući ih kao dekoraciju a ne kao odgovor na pitanje kako su užasi Drugog svetskog rata uopšte bili mogući.

Tekst preuzet iz knjige: Olga Manojlović Pintar, Arheologija sećanja. Spomenici i identiteti u Srbiji 1918-1989., Udruženje za društvenu istoriju, Beograd, 2014.

Twitter